راهبردهای توسعه در آموزش پزشکی

مقدمه 
در گستره آموزش، ملاک‌های متعددی نقش دارند که مهم‌ترین آن، نظام ارزشیابی است [1] که خود، مبتنی بر شواهدی است دال بر این که جامعه موردنظر، چگونه فعالیتی را از خود بروز داده‌اند [2]. به‌عبارت‌دیگر هدف، مشخص ساختن جنبه‌های ضعف و قوت برنامه‌های اجراشده به منظور ترمیم، ارائه برنامه‌های جایگزین و یا تداوم برنامه‌های اجراشده است [3] که باتوجه‌به اهمیت آموزش و نقش آن در پیشرفت، بایستی با دقت زیادی صورت گیرد [4]. از میان جوامع گوناگون، نظام‌های آموزشی، به‌دلیل اهمیت والای خود در ارتقای سطح مهارتی، علمی و ارتباطی افراد جامعه، مهم جلوه می‌کنند [5]؛ به مفهوم روشن‌تر، ارزیابی در آموزش، قضاوتی است از ارزش پدیده‌های آموزشی [6] و مهم‌ترین نقش آن، ارزشیابی نتایج عملکرد دانشجویان در زمینه‌های مختلف برنامه‌های درسی و ساختار تشکیلات سیستم‌های آموزشی است [7]. درنتیجه، در صورت انجام صحیح آن، مراکز آموزش عالی به‌عنوان جزئی از نظام اداری، می‌توانند نیروی انسانی متخصص و کارآمدتری را به جامعه معرفی کنند [7]؛ بنت می‌نویسد: « تضمین کیفیت در آموزش عالی، بدون ارزیابی امکان‌پذیر نیست» [8]. درواقع، ارزشیابی به این منظور که تعیین‌کننده میزان تحقق اهداف است، مهم می‌باشد [9]. از سویی دیگر، مقطع علوم پایه پزشکی، ابتدایی‌ترین دوره تحصیل هر دانشجوی پزشکی در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور است [10-13]. 
در این دوره، به‌د‌لیل ورود تازه دانشجویان به دانشگاه، آن‌ها بایستی هم خود را با محیط جدید وفق دهند [14] و هم اینکه دروس ارائه‌شده در این دوره که مقدمه‌ای برای ورود به مرحله بالین است را به‌خوبی فراگیرند [15]. دوره علوم پایه می‌تواند برای هر دانشجوی پزشکی مشکل‌آفرین باشد و حتی علاقه قبلی او به رشته حاضر را به‌شدت کاهش دهد [16-18]. دانشجویان ناموفق در این مقطع، در بالین نیز دچار کاهش پشتوانه علمی می‌شوند، اعتمادبه‌نفس آن‌ها برای درمان بیماران در مراکز آموزشی کاهش می‌یابد [19] و نهایتاً خود را در قالب افت تحصیلی در دوره بالین نشان می‌دهد [20]. افت تحصیلی حاصل از این دوره، باعث ایجاد مشکل در آینده شغلی وی نیز می‌شود و درنتیجه احتمال مخاطرات پزشکی در بیماران، مثلاً تجویز داروهای اشتباه، گسترش می‌یابد [21-23]. درمان‌های اشتباه نیز می‌تواند به خزانه بهداشتی و دارویی جامعه، صدمه بزند و خود را در قالب مشکلات فزاینده بهداشتی نمایان سازد [23]. 
ازآنجاکه مطالعه جامعی در مورد ارزیابی وضعیت روند تحصیلی دانشجویان رشته پزشکی مقطع علوم پایه در دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی سمنان انجام نشده بود و باتوجه‌به اینکه این موضوع از اولویت‌های تحقیقاتی دانشگاه به شمار می‌آمد، مطالعه حاضر با هدف ارزیابی وضعیت روند تحصیلی دانشجویان رشته پزشکی مقطع علوم پایه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی سمنان انجام شد.

مواد و روش‌ها
در این مطالعه مقطعیکه در سال 1400 انجام شد، تمام دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی سمنان که در بازه زمانی 1390 تا 1399 در آزمون جامع علوم پایه شرکت کرده بودند، به روش سرشماری به تعداد 316 نفر انتخاب شدند. اطلاعات در قالب پرسش‌نامه محقق‌ساخته، شامل نمرات دوره علوم پایه و امتحان جامع علوم پایه، به تفکیک هر درس و برای هر دانشجو، با کسب اجازه کتبی از مسئولان آموزش دانشکده پزشکی، از بایگانی آموزش جمع‌آوری شدند. درنهایت داده‌ها با استفاده از نسخه 16 نرم‌افزار SPSS و آزمون رگرسیون چندگانه، آمار توصیفی و تحلیل واریانس مورد بررسی قرار گرفت؛ پیوستگی نمرات دروس مختلف به کمک ضریب همبستگی پیرسون (r) و همبستگی درونی نمرات، با استفاده از آلفای کرونباخ (آلفای بالاتر از 0/07 به‌عنوان افزایش همبستگی) محاسبه شد. همچنین، P کمتر از 0/05 معنادار تلقی شد.

یافته‌ها
تعداد کل افراد دراین پژوهش 316 نفر، بیشترین تعداد مربوط به شهریور سال 1396 (32 نفر) و کمترین مربوط به شهریور سال 1395 (3 نفر) بود. بهترین وضعیت به اسفند سال 1395 (با میانگین 145) و ضعیف‌ترین به شهریور سال 1396 (با میانگین 100) مربوط می‌شد. درکل، نمرات گروه‌های آزمون ماه اسفند (با میانگین 128/8)، وضعیت بهتری نسبت به ماه شهریور (با میانگین 114/2) و نمرات در 5 سال اول (با میانگین 125/7)، وضعیت بهتری نسبت به 5 سال دوم (با میانگین 117/1)داشت. بهترین وضعیت در دروس آسیب‌شناسی، باکتری‌شناسی، فیزیولوژی و ایمنی‌شناسی و ضعیف‌ترین در دروس فیزیک پزشکی، جنین‌شناسی و بهداشت عمومی مشاهده شد. جدول شماره 1، نتایج حاصل از تحلیل توصیفی میانگین این نمرات را نشان می‌دهد.


در جدول شماره 2، نتایج حاصل از تحلیل توصیفی رتبه دانشجویان در امتحان جامع علوم پایه، در این مدت 10 ساله، نشان داده شده است. 


در جدول شماره 3، نتایج امتحان جامع علوم پایه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی سمنان، از سال 1390 تا 1399، در دو مقطع 5 ساله، بررسی و تحلیل شد.




برای بررسی ارتباط بین نمره‌های ارزشیابی دانشجویان در سال‌های مختلف، از آزمون همبستگی پیرسون (ماتریس همبستگی) استفاده شد.  نتایج نشان داد بین نمره‌های امتحان جامع علوم پایه در سال‌های مختلف، همبستگی ضعیف تا متوسط مثبت وجود دارد و این همبستگی در سال‌های مختلف معنادار بود (P=0/023)؛ بیشترین ارتباط با ضریب همبستگی بالاتر، بین نمره های ارزشیابی دانشجویان در سال‌های نزدیک به هم بوده است؛
باتوجه‌به این که نتایج تحلیل واریانس تکراری بر میانگین نمره‌های 10 ساله امتحان جامع علوم پایه نشان داد عملکرد آموزشی دانشجویان طی این 10 سال تغییر معناداری نکرده است، برای کنکاش بیشتر، از شیوه دیگری برای تحلیل استفاده شد. ابتدا، باتوجه‌به دروس مختلف، نمرات به دو گروه آزمون تحلیل واریانس تکراری با تعامل زمان برگزاری و نمره ارزشیابی، نشان داد عملکرد آموزشی دانشجویان در سال‌های مختلف و در دو گروه آزمون شهریور و اسفندماه، از یک روند منطقی تبعیت کرده است؛ به‌طوری‌که نتایج آزمون بین گروه‌های شهریور و اسفند (P=0/18 ،F=1/40) و با در نظر گرفتن تعامل ارزشیابی و سال‌های مختلف (P=0/19 ،F=1/23) ، معنادار نیست؛ نتایج تحلیل واریانس نشان داد تفاوت معناداری در نمره ارزشیابی دو گروه آزمون شهریور و اسفندماه، ایجاد نشده است.

بحث
یافته‌های پژوهش، روند نسبتاً متغیری را در نمرات دروس مقطع علوم پایه نشان داد؛ به‌طوری‌که بین گروه آزمون شهریور و اسفند و گروه‌های آزمون در سال‌های متمادی مشاهده نشد. یافته‌های این پژوهش برخلاف مطالعه مطلب‌نژاد [24] که وضعیت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بابل از ورودی 1377 تا 1381 و مطالعه جوادی [25]، در دانشجویان پزشکی دوره‌های 12 تا 24 دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قزوین انجام شده است و مشابه مطالعه بزازی و همکاران [26] که در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی همدان در طی 5 سال تحصیلی صورت گرفته است، از روند نسبتاً رو به نزولی برخوردار است. مشابه یافته‌های این پژوهش، در مطالعه حقدوست [27]، دانشجویان پزشکی ورودی سال‌های 1374 لغایت 1382 دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کرمان در تمامی دوره‌ها به‌جز امتحانات جامع کشوری، خانم‌ها موفق‌تر بودند. هرچند همبستگی درونی نمرات آقایان بیش از خانم‌ها بود، نمرات آقایان در دروس تخصصی علوم پایه به نمره علوم پایه ایشان بیشتر مرتبط بود.
 همچنین همبستگی درونی نمرات آقایان، به‌ویژه در دروس بالینی بیش از خانم‌ها بود و روند رو به رشدی مشاهده شد که نیازمند کشف علت این موفقیت‌ها و اطلاع‌رسانی در جهت بهبود کیفیت آموزشی است. در پژوهش حاضر، بهترین وضعیت در دروس آسیب‌شناسی، باکتری‌شناسی، فیزیولوژی و ایمنی‌شناسی و ضعیف‌ترین در دروس فیزیک پزشکی، جنین‌شناسی و بهداشت عمومی مشاهده شد. یکی از علت‌های این مورد، می‌تواند اهمیت دانشجویان به دروس آسیب‌شناسی، باکتری‌شناسی، فیزیولوژی و ایمنی‌شناسی باشد، زیرا از بیشترین سؤال در امتحان جامع علوم پایه برخوردار است. درمقابل، دروس فیزیک پزشکی، جنین‌شناسی و بهداشت عمومی که در عین دشواری موضوع، سؤالات نسبتاً کمتری را شامل می‌شود. موضوع بعدی، یکسانی نسبی سیر نمرات، در این دوره 10 ساله می‌باشد؛ از دلایل این موضوع، عدم جابه‌جایی اساتید دروس علوم پایه این دانشگاه می‌باشد؛ به‌طوری‌که دروسی مثل باکتری‌شناسی و ایمنی‌شناسی که با تغییر اساتید همراه بوده است، از روند متغیری حکایت می‌کند؛ بنابراین، مسئولان دانشکده می‌توانند با انجام بررسی‌های بیشتر، به تقویت نقاط قوت و اصلاح موارد ضعف برآیند.  

نتیجه‌گیری
عملکرد آموزشی دانشجویان، طی این 10 سال تغییر معناداری نداشته است. بررسی علل افت و یا پیشرفت نمرات دروس امتحان جامع علوم پایه، در سال‌های مختلف، به مسئولین آموزش دانشکده پزشکی توصیه می‌شود؛ همچنین، ارزیابی طولانی‌مدت وضعیت آموزشی دانشجویان، به پژوهشگران سایر دانشگاه‌ها پیشنهاد می‌شود. 

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این مطالعه هیچ آزمایشی بر روی نمونه‌های انسانی و حیوانی انجام نشد. بنابراین نیازی به ملاحظات اخلاقی و کد اخلاق نبود.

حامی مالی
این مقاله برگرفته از یک پروپوزال پژوهشی است که حامی مالی آن دانشگاه علوم پزشکی سمنان (شماره 642) است.

مشارکت نویسندگان
طراحی پژوهش، بازبینی نهایی و نگارش مقاله: محمد میرزایی‌خواه؛ جمع‌آوری داده‌ها و نگارش اولیه مقدمه و روش کار: حامد رضایی؛ نگارش یافته‌ها و بحث‌و‌نتیجه‌گیری: علیرضا جوادی؛ مشاور آماری: علیرضا دهدشتی؛ تجزیه‌و تحلیل داده‌ها: سمیرا مهرعلیزاده؛ جمع‌آوری داده‌ها: سجاد حشمتی‌فر.

تعارض منافع
هیچ گونه تعارض منافعی در این مقاله وجود ندارد.

تشکر و قدردانی
از مسئولین آموزش دانشکده پزشکی، شورای پژوهشی دانشگاه و کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی سمنان صمیمانه تشکر و قدردانی می‌شود. 

References
1.Zettinig P, Lang NM. Utilization of quality concepts in educational evaluation. Nurse Educ. 1981; 6(4):24-8. [DOI:10.1097/00006223-198107000-00015] [PMID]
2.Yonghong C, Chongde L. Theory and practice on teacher performance evaluation. Front Educ China. 2006; 1:29-39. [Link]
3.Kishi M. [Educational evaluation (Japanese)]. Josanpu Zasshi. 1985; 39(4):362. [PMID]
4.Kishi M. [Educational evaluation. Re-defining educational evaluation (Japanese)]. Josanpu Zasshi. 1987; 41(3):270. [PMID]
5.Areola RA. Establishing successful faculty evaluation and development programs. New Dir Community Coll. 1983; 1983(41):83-93. [DOI:10.1002/cc.36819834110]
6.Fujita N, Nawata A. [Reflection on the self through educational evaluation: A learning experience for an instructor in clinical training] [Kango Kyoiku] Jpn J Nurs Educ. 1989; 30(4):216-28. [Link]
7.Grobman H, Bashook P, Neufeld V, Gonnella JS. Symposium: The standards developed by the Joint Committee on Standards for Educational Evaluation: Reflections on their impact for evaluation in medical education. Annu Conf Res Med Educ. 2016; (19):393-402. [PMID]
8.Sarrico CS, Rosa MJ, Teixeira PN. Cardoso MF. Assessing quality and evaluating performance in higher education: Worlds apart or complementary views? Minerva. 2010; 48:35–54. [Link]
9.Borrego M, Douglas EP, Amelink CT. Quantitative, qualitative, and mixed research methods in engineering education. J Eng Educ. 2013; 98(1):53-66. [DOI:10.1002/j.2168-9830.2009.tb01005.x]
10.Malek Afzali H, Shadpour K [Investigation of required skills and job problems of physicians who works in Health and medical centers in Iran (Persian)]. Paper presented at: Conference of Education in Medical group. 2018.
11.Mohammadi N, Rafiyefar SH, Agha Molaee T, Akbari M, Amin Shakoori F, Ayar S, et al. [Health education (Persian)]. Tehran: Mehravash Pub; 2006. [Link]
12.Lamei A, [General qualification Management for Education, National committee of the health ministry quality development (Persian)]. Urmia: Urmia University of Medical Sciences and Healthcare Services; 2001. [Link]
13.Kasraeeyan L, Sadeghi Hassan Abadi A. [A survey on information of physicians in Health Center in Shiraz about infectious diseases (Tuberculosis, Brucella, Typhoid Fever,Dysentery) (1999). (Persian)]. Iran J Med Educ. 2016; 5 (1):36-40. [Link]
14.Yazdanpanah K, Pouladi A, Bahram Rezaee M, Abedi F, Molaee A. [Study of clinical teachers and students opinions about necessity of change in Medical Education(Persian)]. J Dev Steps  Med Educ. 2017; 141.
15.Sabouri M, Sabri M, Ebrahimi A, Avijgan M, Toghianifar N. [Study of clinical education process and necessity of change in it (Persian)]. J Dev Steps Med Educ. 2015; 42.
16.Jain S. Orienting family medicine residents and medical students to office practice. Fam Med. 2005; 37(7):641-3. [PMID]
17.Estghamati A. [Required interventions for educational quality improvement (Persian)]. Tehran: Center of Studies and Medical Education of the Health Ministry of Iran; 2014.
18.Shokouh F, Mahboubi A, Asghari N. [Traineeship’s opinion about clinical evaluation methods in medical sciences university of Birjand (Persian)]. J Shahideed Sadoughi Univ Med Sci Health Serv. 2018; 15(5):55.
19.Shamshiri M. [Effective factors in failure of Hamadan University students in students view point (Persian)]. J Shahideed Sadoughi Univ Med Sci Health Serv. 2008; 15(5):21.
20.Adib Haj Bagheri M. [Fault detection in evaluations of education development in medical University of Kerman (Persian)]. J Trides Dev Med Educ. 2017.
21.Mohammadi A, Mojtahedzadeh R, Enzevaei A. [Qualitative and quantitative evaluation of clinical education in medical schools of Iran (Persian)]. J Med Educ. 2016; 10(1):27-31.
22.Ghaderi R, Dastjerdi R. Teachers'and students'view points about the characteristics of effective teaching, Birjand University of Medical Sciences and Health Services, April 2003-4. J Med Educ. 2005; 7(2):95-102. [Link]
23.Wentzel KR. Student motivation in middle school: The role of pedagogical caring. J Educ Psychol. 2018; 89(3):411-9.[DOI:10.1037/0022-0663.89.3.411]
24.Matlabnejad M. [Evaluation of clinical education of dental students of Babol University of Medical Sciences(1998-2001) (Persian)]. J Babol Univ MedSci. 2017; 1:45-51.
25.Javadi M. [ Evaluation of test results 12 to 24 courses in basic sciences, Qazvin University of Medical Sciences (Persian)]. J Qazvin Univ Med Sci. 2001; 6(2):69-75. [Link]
26.Bazazi N, Fallahi Gh, Yavari A, Houshmand B. [Medical students' viewpoints about the quality of education in Outpatient Clinics in Hamedan University of Medical Sciences in 2007 (Persian)]. Iran J Med Educ. 2011; 11(2):167-73. [Link]   
27.Haghdoost A, Esmaeili  A. [Educational achievement in medical students entered university Between 1995 And 2003, Kerman University Of Medical Sciences (Persian)]. Strides Dev Med Educ. 2018; 5(2):80-7. [Link]